دیوان ابن فارض (کتاب)دیوان ابن فارض که به اهتمام شیخ علی نوه‌ی دختری او گردآوری شده است، بارها با تصحیحات و تعلیقات فراوانی به طبع رسیده است. این دیوان شامل قصاید، دو بیتی‌ها، الغاز و موالیاست و نخستین بار در سال ۱۲۵۷ قمری در حلب به طبع رسیده است. [۱]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ابن فارض.
۱ - جایگاه دیوانبر خلاف سرنوشت اغلب دیوان‌های کهن که تجدید طبع آنها به تصحیح و نسخه یابی گرفتار شده است، دیوان ابن فارض مورد توجه شارحان و مفسران قرار گرفته است و در چاپ‌های متعدد، به عنوان متن تلقی شده است از جمله: ۱- شرح شیخ حسن بورینی، البحر الفائض فی شرح دیوان ابن فارض، شرحی ادبی و لغوی و خالی از تاویلات ۲- شرح شیخ عبد الغنی نابلسی، کشف السر الغامض من شرح دیوان ابن الفارض، ناظر به تاویلات عرفانی ۳- شرح رشید بن غالب دحداح، تلفیق دو شرح مزبور. برخی از قصائد ابن فارض، مستقلا مورد توجه قرار گرفته است و شاید بیش از خود دیوان به شرح و تفسیر آن پرداخته شده است که بارزترین آنها تائیه کبری یا قصیده «نظم السلوک» است. ۲ - چاپهامجموعه اشعار ابن فارض با حواشی مختصر، در سال ۱۴۱۰ قمری به اهتمام مهدی محمد ناصر الدین در بیروت به طبع رسیده است. مصحح محترم با توجه به تخصص خود در رشته زبان و ادبیات عرب، ضمن بیان اوزان عروضی هر قصیده، به شرح لغوی کلمات و عبارت‌های متن بسنده کرده، در برخی موارد سابقه تاریخی ابیات را بیان نموده است. ترتیب کتاب بر اساس قوافی اشعار است و در پایان کتاب فهرست قوافی به همراه موضوعات اشعار در اختیار خواننده قرار گرفته است. ۳ - بررسی ادبی اشعارشعر ابن فارض متاثر از سنت شعری روزگار وی و آکنده از انواع صناعات بدیعی است و دیوان او به ویژه در مواردی که به تکلف گراییده است، از عیوب و تعقیدات شعری خالی نیست، ولی با اینهمه آراستگی کلام و ذوق او در انتخاب الفاظ به سروده‌های او امتیاز خاص می‌بخشد، چنانکه ماسینیون شعر او را به قالیچه زربفتی تشبیه می‌کند که حاجیان با خود به کعبه می‌برند. [۲]
شفیعی کدکنی، محمدرضا، تعلیقات بر تصوف اسلامی، ص۱۶۰.
ابن فارض، شاعر عشق است و قصیده‌های او نیز چون غزل مشحون از مضامین و تعبیرات عاشقانه است و از آنجا که عشق او - به خصوص در نظم السلوک - عشق الهی است، بسط دامنه معنا موجب می‌شود که دامنه سخن دراز شود و تکرار مضامین و معانی و آوردن صنایع بدیعی از انواع لفظی و معنوی، جناس و طباق و تضاد و ایهام و انواع مجاز و استعاره بر طول قصیده بیفزاید. هامر، مستشرق آلمانی درباره این قصیده می‌گوید: «تائیه ابن فارض در شعر عرب، همچون غزل غزلهای سلیمان است در تورات» [۳]
مقدسی، انیس، امراء الشعر العربی فی العصر العباسی، بیروت، ۱۹۸۳ م، ص۴۵۹.
۴ - اقتباس کننده‌ها از ابن فارضبعد از ابن فارض کسانی به تقلید و اقتباس از اشعار او پرداخته‌اند، از آن جمله ابو الفضل عزالدین عامر بن عامر بصری (سده ۸ ق) است که تائیه او را در قصیده‌ای در ۵۰۲ بیت تتبع کرده است. این قصیده عارفانه نیز به سبک غزل سروده شده است [۴]
فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، ج۳، ص۷۴۶.
قاضی نورالله شوشتری بخشی از قصیده مزبور را که به «ذات الانوار» موسوم است، همراه با مقدمه منثور این شاعر شیعی در مجالس المؤمنین آورده است [۵]
شوشتری، نور الله بن شریف الدین، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۶۵ ش، ج۲، ص۵۸-۶۱.
عامر در این مقدمه به دفاع از عقیده توحیدی ابن فارض پرداخته، اتهام حلول را با استدلال از شعر او نفی می‌کند. حافظ رجب برسی، عالم دیگر شیعی (سده ۸- ۹ ق) نیز برخی اشعار ابن فارض را مورد تقلید قرار داده است [۶]
شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، ۱۳۵۹ ش، ص۲۶۴-۲۶۵.
[۷]
ذکاوتی قراگزلو، علی رضا، «ابن فارض، شاعر حب الهی»، نشریه معارف، تهران، ۱۳۶۵ ش، دوره ۳، شم ۳، ص۱۳۹.
مؤیدالدین جندی از عرفای سده ۷ ق، اشعار لطیفی در بیان حقایق و معارف، به طریقه ابن فارض دارد و قصیده تائیه فارضیه را جوابی نیکو گفته که جامی دو بیت از آن را در نفحات الانس نقل کرده است [۸]
جامی، عبد الرحمن بن احمد، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی پور، تهران، ۱۳۳۶ ش، ص ۵۵۹.
شیخ شهاب‌الدین ابن ابی حجله، قصایدی در مدح پیامبر دارد که در آنها از اوزان و قالبهای شعری ابن فارض پیروی کرده است. [۹]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباددکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ ق، ج۴، ص۳۱۸-۳۱۹.
از شعرای دیگری که از ابن فارض پیروی کرده‌اند، عایشه باعونی (د ۹۲۲ ق) است که اکثر سروده‌های او بدیعیاتی است مقتبس از اشعار ابن فارض [۱۰]
فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، ج۳، ص۹۲۷.
در دیوان عبدالرحیم بن احمد برعی یمانی هم تقلید از ابن فارض آشکار است [۱۱]
فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، ج۳، ص۸۲۱.
۵ - آثار و شروح آثار۵.۱ - قصیده الدر النضیددیوان ابن فارض که توسط شیخ علی نوه دختری او گردآوری شده است، شامل قصاید، دو بیتی‌ها، الغاز و موالیاست که نخستین بار در ۱۲۵۷ ق در حلب به چاپ رسید و پس از آن بارها طبع و نشر شده است. علاوه بر دیوان، حاجی خلیفه قصیده‌ای به نام «الدر النضید» به ابن فارض نسبت داده است. [۱۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۷۳۵.
از دیوان ابن فارض چند شرح در دست است که مهم‌ترین آنها عبارت است از: ۱. شرح شیخ حسن بورینی (د ۱۰۲۴ ق/۱۶۱۵ م)، که شرحی است ادبی و لغوی و خالی از تاویلات صوفیانه. شرح بورینی البحر الفائض فی شرح دیوان ابن فارض، نامیده شده و در ۱۲۷۹ ق در قاهره به چاپ رسیده است. ۲. شرح شیخ عبدالغنی نابلسی (د ۱۱۴۳ ق) موسوم به کشف السر الغامض من شرح دیوان ابن الفارض، که ناظر بر تاویلات عرفانی است. این شرح در ۱۳۹۲ ق/۱۹۷۲ م در قاهره به چاپ رسیده است. ۳. رشید بن غالب دحداح، دو شرح مزبور را تلفیق کرده، در پی هر بیت نخست شرح ظاهری و لغوی بورینی را آورده و سپس شرح نابلسی را بدان افزوده است. این کتاب بارها به چاپ رسیده و فاقد شرح «تائیه کبری» است. در چاپ ۱۳۱۰ ق این کتاب در قاهره، شرح کاشانی بر آن قصیده نیز در حاشیه افزوده شده است (برای اطلاع از دیگر شروح دیوان، به این منبع مراجعه کنید [۱۳]
ذکاوتی قراگزلو، علی رضا، «ابن فارض، شاعر حب الهی»، نشریه معارف، تهران، ۱۳۶۵ ش، دوره ۳، شم ۳، ص۱۲۰.
[۱۴]
ذکاوتی قراگزلو، علی رضا، «ابن فارض، شاعر حب الهی»، نشریه معارف، تهران، ۱۳۶۵ ش، دوره ۳، شم ۳، ص۳۰۵.
).۵.۲ - قصیده نظم السلوکمهمترین اثر ابن فارض، قصیده «تائیه کبری» یا «نظم السلوک» است که «نظم الدر» نیز نامیده شده و شروح بسیار بر آن نوشته شده و از آن جمله است: ۱. مشارق الدراری، که پیش از این درباره آن سخن گفتیم. ۲. منتهی المدارک، که ترجمه عربی مشارق الدراری است به قلم سعید فرغانی [۱۵]
آشتیانی، جلال الدین، مقدمه بر مشارق الدراری، ص۱۳۴.
۳. کشف الوجوه الغر لمعانی نظم الدر، از عزالدین محمود بن علی کاشانی (د ۷۳۵ ق). این شرح به عربی است و در ۱۳۱۰ ق در قاهره به ضمیمه شرح دیوان ابن فارض چاپ شده و در تهران نیز در ۱۳۱۹ ق به چاپ رسیده است. کشف الوجوه الغر را به غلط از کمال الدین عبد الرزاق کاشانی دانسته‌اند و به نام همو نیز به چاپ رسیده است. جلال الدین همایی در مقدمه کتاب مصباح الهدایة تالیف عز الدین محمود کاشانی، به بررسی این موضوع پرداخته و تعلق آن را به عز الدین کاشانی به اثبات رسانده است [۱۶]
همایی، جلال الدین، مقدمه بر مصباح الهدایه عز الدین محمود کاشانی، تهران، ۱۳۶۷ ش، ص ۱۶.
[۱۷]
همایی، جلال الدین، مقدمه بر مصباح الهدایه عز الدین محمود کاشانی، تهران، ۱۳۶۷ ش۱۹.
۴. شرح نظم الدر، از صاین الدین علی بن محمد ترکه (د ۸۳۵ ق). حاجی خلیفه شرح مزبور را به خطا از صدر الدین دانسته است (برای اطلاع از دیگر شروح، به این منابع رجوع کنید ح [۱۸]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۲۶۶.
[۱۹]
نصر، عاطف جوده، شعر عمر بن الفارض، بیروت دار الاندلس، ص۶۰.
).۵.۳ - قصاید تائیه کبری و صغریبروکلمان علاوه بر شروح «تائیه کبری»، شروحی نیز برای «تائیه صغری» معرفی کرده است، ولی تائیه صغری قصیده کوتاهی است در دیوان و برای اینکه با تائیه کبری اشتباه نشود به این نام خوانده شده است و آنچه بروکلمان درباره آن گفته، در واقع راجع به نظم السلوک یا تائیه کبری است. ۵.۴ - قصیده میمیهپس از تائیه کبری، مهم‌ترین و مشهورترین قصیده ابن فارض، قصیده عرفانی میمیه یا خمریه اوست که در وصف شراب حب الهی است و شروح متعددی دارد که ۲ شرح فارسی آن تاکنون به چاپ رسیده است: ۱. مشارب الاذواق، از میر سید علی همدانی ملقب به علی ثانی که به کوشش محمد خواجوی در تهران (۱۳۶۲ ش) و در مجموعه احوال و آثار میر سید علی همدانی به کوشش محمد ریاض در پاکستان (۱۳۶۴ ش) به چاپ رسیده است. ۲. لوامع انوار الکشف و الشهود علی قلوب ارباب الذوق و الجود، مشهور به لوامع از عبد الرحمن جامی. این کتاب نیز بارها به چاپ رسیده است، از جمله در مجموعه‌ای تحت عنوان لوامع و لوایح، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰ ش. (برای اطلاع از شروح دیگر، به این منبع مراجعه کنید [۲۰]
ذکاوتی قراگزلو، علی رضا، «ابن فارض، شاعر حب الهی»، نشریه معارف، تهران، ۱۳۶۵ ش، دوره ۳، شم ۳، ص۱۲۱.
[۲۱]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۳۳۸.
).۵.۵ - قصاید یائیه و ذالیهبر قصاید «یائیه»، «ذالیه» و الغاز ابن فارض نیز شروحی نوشته‌اند. [۲۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۳۴۹.
۶ - ترجمه به زبانهای مختلفاقبال مستشرقان به آثار ابن فارض سبب شده است که قصاید او به زبانهای مختلف چون آلمانی، ایتالیایی، انگلیسی، فرانسوی و دانمارکی ترجمه شود که از آن جمله ترجمه‌های تائیه کبری، چون ترجمه منظوم هامرپورگشتال به آلمانی، ترجمه اینیاتسیودی ماتئو به ایتالیایی و ترجمه انگلیسی نیکلسون را می‌توان نام برد. یک ترجمه فارسی از تائیه صغری نیز در جلد پنجم نامه دانشوران به چاپ رسیده است (برای اطلاع از ترجمه‌ها، به این منابع رجوع کنید [۲۳]
اوانسیان، اوانس، مقدمه بر یادداشتهایی در باب فصوص الحکم ابن عربی از نیکلسون، تهران، ۱۳۶۳ ش، ص۲۳.
[۲۴]
ذکاوتی قراگزلو، علی رضا، «ابن فارض، شاعر حب الهی»، نشریه معارف، تهران، ۱۳۶۵ ش، دوره ۳، شم ۳، ص۱۲۲.
). ۷ - مآخذ مقالهآشتیانی، جلال الدین، مقدمه بر مشارق الدراری (نک: فرغانی در همین مآخذ)؛ ابن ایاس، محمد بن احمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۲ ق/۱۹۸۲ م؛ ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباددکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ ق؛ ابن خلدون، مقدمه، بیروت، دار الفکر؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن زیات، محمد بن محمد، الکواکب السیارة، مصر، ۱۹۰۷ م؛ ابن عماد، عبد الحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ ق؛ ابن فارض، عمر بن علی، دیوان، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۳ م؛ اوانسیان، اوانس، مقدمه بر یادداشتهایی در باب فصوص الحکم ابن عربی از نیکلسون، تهران، ۱۳۶۳ ش؛ بقاعی، برهان الدین، مصرع التصوف، به کوشش عبد الرحمن وکیل، بیروت، ۱۴۰۰ ق/۱۹۸۰ م؛ جامی، عبد الرحمن بن احمد، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی پور، تهران، ۱۳۳۶ ش؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حلمی، محمد مصطفی، ابن الفارض و الحب الالهی، قاهره، ۱۹۷۱ م؛ ذکاوتی قراگزلو، علی رضا، «ابن فارض، شاعر حب الهی»، نشریه معارف، تهران، ۱۳۶۵ ش، دوره ۳، شم ۳؛ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ ق/۱۹۸۸ م، طبقه ۶۴؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵ م؛ رشید بن غالب، شرح دیوان ابن فارض (للشیخین بورینی و نابلسی)، قاهره، ۱۳۱۰ ق؛ زبات، احمد حسن، تاریخ الادب العربی، قاهره، دار النهضة؛ سیوطی، حسن المحاضرة، به کوشش محمد ابو الفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ ق/۱۹۶۷ م؛ شعرانی، عبد الوهاب بن علی، الطبقات الکبری، قاهره، ۱۳۷۴ ق/۱۹۵۴ م؛ شفیعی کدکنی، محمدرضا، تعلیقات بر تصوف اسلامی (نک: نیکلسون در همین مآخذ)؛ شوشتری، نور الله بن شریف الدین، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۶۵ ش؛ شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، ۱۳۵۹ ش؛ شیخ علی، مقدمه بر دیوان ابن فارض (نک: رشید بن غالب در همین مآخذ)؛ صدر الدین قونوی، مقدمه بر مشارق الدراری (نک: فرغانی در همین مآخذ)؛ فرغانی، سعید الدین سعید، مشارق الدراری، به کوشش سید جلال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق؛ فروخ، عمر، التصوف فی الاسلام، بیروت، ۱۴۰۱ ق/۱۹۸۱ م؛ مقدسی، انیس، امراء الشعر العربی فی العصر العباسی، بیروت، ۱۹۸۳ م؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ ق/۱۹۶۸ م؛ منذری، عبد العظیم بن عبد القوی، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۴ م؛ نصر، عاطف جوده، شعر عمر بن الفارض، بیروت دار الاندلس؛ نیکلسون، رنالد، تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۵۸ ش؛ همایی، جلال الدین، مقدمه بر مصباح الهدایه عز الدین محمود کاشانی، تهران، ۱۳۶۷ ش؛ وکیل، عبد الرحمن، مقدمه بر مصرع التصوف (نک: بقاعی در همین مآخذ) ۸ - پانویس
۹ - منبعنرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب شعر عربی
|